स्वतन्त्र विद्यार्थी युनियन (स्ववियु) विद्यार्थीहरूको हक, अधिकार र आवाजको प्रतिनिधित्व गर्ने संस्था हो। यो संस्था शिक्षाको अधिकार, सामाजिक न्याय, र विद्यार्थीका समस्याहरूको समाधानका लागि संघर्ष गर्छ। स्ववियु निर्वाचन केवल नेतृत्व चयनको प्रक्रिया मात्र होइन, विद्यार्थीहरूको अधिकार सुनिश्चित गर्ने महत्त्वपूर्ण माध्यम पनि हो।

स्वतन्त्र विद्यार्थी युनियन: स्ववियु, जसलाई अंग्रेजीमा Free Student Union भनिन्छ यो विद्यार्थीहरूको अधिकार र हकको संरक्षण गर्ने, उनीहरूको आवाज उठाउने र शैक्षिक एबं सामाजिक विकृति ,विसंगतिका विरुद्ध आवाज उठाउने एक संस्था हो। यसको प्रमुख उद्देश्य विद्यार्थीहरूको हक र अधिकारहरूको रक्षा गर्नु हो।

स्ववियु निर्वाचनको महत्त्व:-
स्वतन्त्र विद्यार्थी युनियन (स्ववियु) को निर्वाचन एक महत्त्वपूर्ण प्रक्रिया हो, जुन विद्यार्थीदेखि शिक्षा संस्थानको प्रशासनसम्मका हक र अधिकारको रक्षाका लागि संघर्षको प्रतिक हो। स्ववियु निर्वाचन विद्यार्थीहरूको समग्र अधिकारको महत्त्वपूर्ण हिस्सा हो।यो प्रक्रिया केवल नेतृत्व चयनको प्रक्रिया मात्र होइन, बरु विद्यार्थीहरूको अधिकारको प्रत्याभुति पनि हो। यसमा विद्यार्थीहरू आफ्ना प्रतिनिधिहरू चयन गरेर आफ्ना समस्याहरूलाई उजागर गर्न र समाधान प्राप्त गर्न सक्षम हुन्छन्।

स्ववियु निर्वाचन एक महत्त्वपूर्ण प्रक्रिया पनि हो जसले विद्यार्थीहरूको हक र अधिकारको रक्षा गर्नमा महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्दछ। यसले केवल विद्यार्थीहरूको शैक्षिक अधिकारको लागि संघर्ष गर्ने काम गर्दैन, बरु सामाजिक, सांस्कृतिक, र राजनीतिक अधिकारका लागि पनि आवाज उठाउँछ। इतिहासका विभिन्न माइलस्टोनहरूले देखाउँछन् कि स्ववियु आन्दोलनले राष्ट्रको सामाजिक र राजनीतिक परिप्रेक्ष्यमा ठूलो योगदान पुर्याएको छ।
स्ववियुको हक र अधिकार:-
स्ववियु निर्वाचनका माध्यमबाट विद्यार्थीहरूले कयौँ महत्त्वपूर्ण हक र अधिकारको रक्षा गर्न सकिन्छ। केही हक र अधिकारहरु तल प्रस्तुत गरिएको छ :

१. शिक्षाको अधिकार: विद्यार्थीहरूको शैक्षिक वातावरण सुधार गर्नका लागि स्ववियुले आन्दोलन गर्छ। विश्वविद्यालय र क्याम्पसमा समान अवसर, उचित शिक्षक र राम्रो पाठ्यक्रमको लागि आवाज उठाउँछ।

२. सुरक्षा र स्वास्थ्य: स्ववियुले विश्वविद्यालय परिसरमा विद्यार्थीहरूको सुरक्षा र स्वास्थ्यको पक्षमा काम गर्दछ। यसले कुनै पनि प्रकारको भेदभाव, उत्पीडन , अन्याय र गलत कृयाकलापको विरोध गरी न्याय र समानताका लागि संघर्ष गर्छ।

३. छात्रवृत्ति र वित्तीय सहायता: आर्थिक दृष्टिकोणले कमजोर विद्यार्थीहरूलाई छात्रवृत्ति र वित्तीय सहायता प्राप्त गर्नको लागि स्ववियुले सक्रिय भूमिका खेलेको हुन्छ ।

४. सामाजिक र सांस्कृतिक अधिकार: विद्यार्थीहरूको सामाजिक र सांस्कृतिक कार्यक्रमको सृजनात्मकतामा योगदान पुर्याउनु, विविधता र समावेशिताको प्रवर्द्धन गर्न स्ववियुले महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छ।

स्ववियु आन्दोलन: इतिहास र विकास
वि।स।२०२० भदौ २० गते त्रि।बि।मा स्ववियु निर्वाचन पहिलो पटक सम्पन्न भएर हरेक दुई दुई वर्षमा स्ववियु निर्वाचन हुनुपर्ने भएता पनि स्ववियुले निरन्तरता पाएको छैन। स्ववियु आन्दोलनको इतिहास विभिन्न समय र परिस्थितिहरूमा फरक फरक तरिकाले विकास भएको छ। यसको विकासको पहिलो चरणमा विद्यार्थीहरूले केवल शैक्षिक अधिकार र सुविधाका लागि संघर्ष गरे, जसले त्यस समयमा राजनीतिक र सामाजिक परिप्रेक्ष्यलाई चुनौती दिएको थियो।
नेपालको इतिहासमा, स्ववियु आन्दोलनको महत्त्वपूर्ण मोड २०४६ को जनआन्दोलन र २०६२-६३ को जनआन्दोलनमा देखिएको छ। यी आन्दोलनहरूमा विद्यार्थीहरूले महत्त्वपूर्ण भूमिका निभाएका थिए। यी संघर्षहरूले शिक्षाका अधिकार र स्वतन्त्रता हासिल गर्नमा ठूलो योगदान पुर्याएको थियो ।

२०४६ को जनआन्दोलन र स्ववियु:
२०४६ सालमा जनआन्दोलनको क्रममा स्ववियुले केवल छात्रहितको लागि मात्र संघर्ष गरेन , बरु सम्पूर्ण मूलुकको राजनीतिक, सामाजिक र आर्थिक संरचनामा परिवर्तनको लागि सक्रियता देखायो। विद्यार्थी आन्दोलनले देशको लोकतान्त्रिक संरचनामा परिवर्तन ल्याउने कार्यमा महत्त्वपूर्ण भूमिका निर्वाह गर्यो।

२०६२-६३ को जनआन्दोलन र स्ववियु:
२०६२ र २०६३ को जनआन्दोलनको क्रममा पनि स्ववियुले महत्त्वपूर्ण भूमिका निभायो। यसको मुख्य उद्देश्य राजतन्त्रको अन्त्य र लोकतन्त्रको स्थापना थियो। यो आन्दोलनमा विद्यार्थीहरूको आन्दोलनको ठूलो भाग समावेश भएको थियो। यस आन्दोलनमा स्ववियुले युवापुस्ताको सोच र आवाजको प्रतिनिधित्व गरेको थियो।

अबको क्रान्तिकारी विद्यार्थीको कार्यभार:
आजको दिनमा, स्ववियुको आवश्यकता अझै महत्त्वपूर्ण छ। विद्यार्थीको आन्दोलन केवल शैक्षिक संस्थानभित्रको सुधारसँग सिमित नरहेर, सम्पूर्ण समाजका सुधारका लागि एक शक्तिशाली उपकरण बन्न सक्छ। अहिलेको विद्यार्थीको कार्यभार भनेको एक क्रान्तिकारी दृष्टिकोणबाट अघि बढ्नु हो। अबको विद्यार्थीहरुको कार्यभारलाई निम्नानुसार व्याख्या ,विश्लेषण गर्न सकिन्छ।

१.शिक्षा प्रणालीमा सुधार:
आजकबक्रान्तिकारी विद्यार्थीले शिक्षा प्रणालीमा सुधार ल्याउने कार्यभार पूरा गर्नुपर्छ। नेपालको शिक्षा प्रणालीमा अझै पनि सुधारको आवश्यकता छ। त्यसैले, विद्यार्थीकै हक र अधिकारको रक्षा गर्दै, उनीहरूले शिक्षा प्रणालीमा गुणात्मक सुधार ल्याउनका लागि संघर्ष गर्नुपर्छ र समाजवादी शिक्षाको जग बसाल्नु पर्छ।

२.सामाजिक समानताको सुनिश्चितता:
आजको विद्यार्थीको अर्को प्रमुख कार्य भनेको समाजमा समानता ल्याउने कार्य हो। सबै विद्यार्थीलाई समान अवसर र अधिकार प्राप्त गर्नका लागि स्ववियुले बलियो आन्दोलन गर्नुपर्छ। यस्ता आन्दोलनले लैङ्गिक, जातीय, धार्मिक र अन्य सामाजिक भेदभावको अन्त्य गर्न मद्दत पुर्याउछ।

३. वातावरणीय मुद्दामा सहभागिता:-
अबको विद्यार्थीले पर्यावरणीय मुद्दामा पनि सक्रिय भूमिका खेल्नुपर्छ। जलवायू परिवर्तन, प्रदूषण र वन्यजीव संरक्षणका मुद्दामा विद्यार्थीहरूको आवाज अत्यन्त महत्त्वपूर्ण हुन्छ। स्ववियुले यस क्षेत्रमा जनचेतना फैलाउने काममा जोड दिनुपर्छ।

४. राजनीतिक जागरूकता र योगदान:-
आजका विद्यार्थीहरूलाई केवल शैक्षिक हकको मात्र रक्षा गर्नु छैन, उनीहरूलाई सामाजिक र राजनीतिक दृष्टिकोणबाट पनि सजग र जिम्मेवार बनाउनु अत्यन्त जरुरी छ। यसले आगामी दिनमा एक जनचेतनशील र राष्ट्रको उन्नतिको लागि प्रभावकारी नेतृत्व सिर्जना गर्न मद्दत पुर्याउनेछ।

५. डिजिटल युगमा शिक्षा र अधिकारको संरक्षण:-
आजको विद्यार्थीहरूलाई डिजिटल युगमा आफ्नो शिक्षा र हकको संरक्षणका लागि नयाँ दृष्टिकोण अपनाउनुपर्ने आवश्यकता छ। डिजिटल प्लेटफर्ममा शिक्षा, जागरूकता र अधिकारको लागि संघर्षलाई बलियो बनाउनका लागि स्ववियुले आवाज उठाउन जरुरी छ।

निष्कर्ष:-
हाल विद्यार्थी आन्दोलनको बिचबाट जन्म भएको स्ववियुको निर्वाचन को मिति तय गरिएको छ। बिस २०२० भदौ २० गते त्रिबिमा स्ववियु निर्वाचन पहिलो पटक सम्पन्न भएर हरेक दुई दुई वर्षमा स्ववियु निर्वाचन हुनुपर्ने भएता पनि स्ववियुले निरन्तरता पाएको छैन। अहिले क्याम्पस हरुमा स्ववियुको चहलपहल बढेको छ तर विद्यार्थी भने त्यति उत्साहित देखिँदैनन् । यसको मुख्य कारण भनेकै स्ववियु लाई संसदवादी विधार्थी संगठनले स्ववियुको भावना र मर्म विपरीत आफ्नो अनुकुलतामा परिभाषित र प्रयोग गर्नु हो।

हरेक विद्यार्थीको भावना समेट्न सक्ने, हरेक विद्यार्थीको समस्यालाई हल दिन सक्ने, भुइ मान्छेको आवाज बोल्न सक्ने , क्याम्पसमा भइरहेका विकृति,विसंगतिलाई जरैदेखि निर्मूल पार्न सक्ने, भ्रष्टाचारको अन्त्य गरी सुशासन ल्याउन सक्ने, अन्यायअत्याचार को विरुद्धमा बोल्न सक्ने तथा समाज रुपान्तरणको लागि दलाल संसदीय व्यवस्थाको अन्त्य गरी वैज्ञानिक समाजबादी व्यवस्था स्थापनाको निमित्त संघर्ष गर्ने सक्ने स्ववियु नै आजको अनिवार्य आवश्यकता हो।

अबको क्रान्तिकारी विद्यार्थीले आफूलाई केवल शिक्षा र ज्ञानका लागि मात्र नभई सामाजिक परिवर्तन र सुधारका लागि पनि संघर्ष गर्नुपर्छ। स्ववियुले आगामी दिनमा क्याप्सुल गरिएको विचार र संघर्षको माध्यमबाट राष्ट्रिय परिवर्तनको अभिन्न हिस्सा बन्ने गरी काम गर्नुपर्छ।लेखक:अखिल(क्रान्तिकारी)का लुम्बिनी प्रदेश संयोजक एवं स्ववियु निर्वाचन-२०८१ दिव्यज्योती बहुमुखी क्याम्पसका अध्यक्ष पदका उम्मेदवार पनि हुन।